Belonen en beloningssystemen
“Vooral heel veel belonen!” tja, dat horen ouders meestal erg vaak: wanneer ze tegen moeilijkheden aanlopen in de opvoeding van hun kind is dat een veelgebruikt advies.
Ik moet eerlijk zeggen dat ik het zelf ook regelmatig (mede) adviseer. Volgens onderzoeken binnen de gedragswetenschappen zijn hier veel onderzoeken naar gedaan. De gedragstherapie heeft hier dan ook zijn wortels in; de veel gebruikte methodiek even heel kort door de bocht:
Kinderen (okee niet alleen kinderen) leren gedrag aan door het wel of juist niet ervaren van een beloning: dit kan zijn een zeg maar “positieve beloning” zijn (bijvoorbeeld je krijgt iets leuks terug naar aanleiding van je gedrag), maar ook “negatieve beloning” (er blijft iets naar uit, door je gedrag). Dat positieve belonen is vaak goed te zien, maar de negatieve beloning is meestal niet zo 1-2-3 duidelijk. Een goed voorbeeld van wat ik vaak gebruik is dat van een jongen op de basisschool. Hij wil onder zijn rekenwerk uitkomen, waardoor hij andere kinderen begint te plagen en af te leiden. Na een waarschuwing zet zijn juf hem op de gang: negatieve beloning is hierin dat hij zijn rekenwerk dus inderdaad niet hoeft te maken. En een positieve beloning zou er bovenop nog eens kunnen zijn dat hij lekker door de gang kan lopen bijvoorbeeld, drie keer raden dus wat hij de volgende keer zal doen als hij zijn schoolwerk niet wil maken…
Doordat kinderen beloond worden in wat ze doen, wordt het gedrag versterkt: zowel positief als negatief. Als je wilt dat kinderen hun gedragspatronen dus gaan veranderen kan een goed beloningssysteem hierbij daarom zeker helpen.
Hiernaast wil ik graag even opmerken dat kinderen met A(D)HD bijvoorbeeld extra gevoelig zijn voor directe beloningen en hier vaak meer behoefte aan hebben.
“Maar het gedrag moet op zich al een beloning zijn: zo zijn we minder boos en is het gezelliger in huis” of “ja, zo blijf ik bezig, dan gaat hij alleen nog maar dingen doen voor een beloning” zijn gedachtes en opmerkingen die ouders regelmatig hebben. Maar het is goed om te bedenken dat het oorspronkelijke gedrag (waar je dus als ouders graag vanaf wilt) op zijn manier wel werkt voor het kind (de redenen hiervoor kunnen erg verschillen en dat is soms wel belangrijk om ook uit te gaan vinden, maar daar gaat het hier nu even niet over). De motivatie om te veranderen is dus in het begin vooral een motivatie van ouders: zíj willen er verandering in! En om ook verandering teweeg te brengen, zal het kind in eerste instantie dus “externe motivatie” moeten hebben, waarna láter de interne motivatie volgt (als het kind daadwerkelijk zal ervaren dat het nieuwe, positieve gedrag zijn voordelen heeft en fijner is). Dus: begin vooral met een goed beloningssysteem, waardoor het kind gemotiveerd is om ook de verandering aan te willen gaan!
Hieronder probeer ik de 4 belangrijkste stappen uit te leggen voor een goed werkend beloningssysteem en als laatste geef ik een voorbeeld van een beloningssysteem die ik regelmatig inzet.
1) Maak concrete en haalbare doelen
Spreek vooral concreet gedrag en concrete doelen af. Wees heel duidelijk in het gedrag dat je wenst te zien. Dus niet “als we bij oma zijn dan gedraag je je”, maar “als we straks bij oma komen wil ik dat je met je auto’s gaat spelen en als je iets wilt bij mij komt om het te vragen”. Zorg ervoor dat je in kleine, overzichtelijk stappen werkt: bouw het op, zodat het kind wel de succeservaringen kan behalen en niet al bij voorbaat denkt dat het toch nooit gaat lukken. Bij veel kinderen kun je ook best samen de doelen stellen en opschrijven, dit versterkt daarna ook nog eens het effect en de motivatie van de kinderen. Maak de doelen ook positief! Dus geen doelen met “niet”, maar juist wat je dan wél wilt zien!
2) Kies beloningen en ‘straffen’ uit die makkelijk uit te voeren zijn
Kies of bespreek samen met je kind verschillende beloningen die makkelijk in te zetten zijn en voor het kind ook echt als beloning wordt ervaren. Bij voorkeur beloningen die geen geld kosten, maar waarbij aandacht een rol speelt. Ideetjes zijn: het toetje uitzoeken, samen naar de kinderboerderij, samen een spelletje doen na het eten, samen met papa/ mama naar het bos of speciale tijd samen, verzinnen wat we gaan eten, een bepaald programma kijken of de film uitzoeken, wat later naar bed…
Wanneer het om straffen gaat, waarbij ik veel liever het woord “consequenties” gebruik, geldt een beetje hetzelfde: zoek samen iets uit wat als niet leuk wordt ervaren, maar wel makkelijk ingezet kan worden. Bijvoorbeeld eerder naar bed, geen verhaaltje voor het slapen gaan, minder of geen Ipad tijd, een dag geen computer. Soms werkt het extra goed om zowel positieve als negatief gedrag te kunnen verwerken in het beloningssysteem, bijvoorbeeld stappen de berg op, of juist omlaag, of + en – punten.
Maar dit is ook erg kind-afhankelijk natuurlijk, wanneer een kind als goed genoeg gemotiveerd is bij alleen positief belonen kies hier dan voor! Het negeren van negatief gedrag en belonen van positief gedrag is ook een sterke methode om gedrag te veranderen!
3) Kies een overzichtelijk en werkzaam systeem: maak het visueel
Kies als volgt samen een systeem waarmee beide ouders goed kunnen werken en achter staan: iets dat werkt in jullie gezin! Maar ook met beloningen die voor jullie werken, waar je een langere tijd mee door kunt gaan en niet te veel verlangt van het gezin: probeer het vooral positief te maken! De kracht van een systeem zit voor een groot gedeelte door degenen die het uitvoeren: er zal veel meer winst te behalen zijn wanneer beide ouders er consequent mee werken dan alleen één van de ouders.
Maak het systeem daarna visueel: bijvoorbeeld door een blad aan de koelkast te hangen, de punten die te verzamelen/ in te leveren zijn als muntjes in een doorzichtig potje/ buis te stoppen, een berg te tekenen waarop kinderen met hun poppetje stapjes kunnen zetten (of stapjes terug zetten) en daarbij de beloningen aangegeven.
4) Consequent en duidelijk
Ga het daarna uitvoeren, wees hierin consequent en duidelijk! Geef duidelijk aan waarom het kind wel of geen beloning heeft verdient (geef een kind de mogelijkheid gedurende de dag nog wel beloningen te kunnen verdienen zodat hij ook na het mislukken van de ochtend nog wel een kans heeft) en richt je vooral overdreven op de momenten dat het goed gaat! Probeer de beloning ook direct te benoemen wanneer je goed gedrag ziet, en het liefste ook direct aan te geven op de kaart.
Wanneer je de beloningen vergeet, of de consequenties toch niet uitvoert gaat dit uiteraard ten koste van het effect, wat wel handig is om van te voren steeds een waarschuwing te geven: zo wordt het kind gewezen op de afspraak en is het meer een bewuste keuze wel of niet door te gaan met zijn gedrag.
Wees ook niet bang om dingen bij te stellen of aan te passen als je bezig bent en struikelblokken ervaart.
Het klok-systeem
Als laatste wil ik graag nog een beloningssysteem met jullie delen, als een soort van inspiratie. Dit heb ik al met veel ouders en kinderen gedaan en het werkt vaak goed en kan langere tijd ingezet worden.
Maak een klok, waarbij je in het midden de wijzer zet op een bepaald aantal minuten. Dit is de tijd dat een kind elke dag achter de Ipad/ computer mag (of naar bed moet, of nog mag lezen in bed). Zeg een half uur. Je wilt bijvoorbeeld minder discussies met je kind. Deze kan elk dagdeel dat het niet in discussie is gegaan, of na één waarschuwing is gestopt, 10 minuten tijd erbij ‘verdienen’, maar wanneer het wel in discussie gaat en na de 1e waarschuwing door gaat: dan gaat er 15 minuten van de tijd af (geef dit ook direct weer op de klok, dus zorg voor een draaibare wijzer bijvoorbeeld). Dit systeem werkt dus twee kanten op: bij goed gedrag is er wat te winnen, maar bij negatief gedrag ook wat te verliezen (vooral iets oudere kinderen zijn daar extra gevoelig voor, in plaats van alleen beloningen).
Uiteraard blijft het lastig en soms een uitdaging om je kind juist zó te motiveren dat het doet wat je graag wilt. Maar ik hoop dat bovenstaande punten wat meer handvatten geven om het makkelijker en doelgerichter in te zetten. Bij vragen hoor ik dat uiteraard graag, en soms kan het ook echt helpen om even samen met iemand naar het gedrag van je kind te kijken en even wat persoonlijke handvatten te krijgen om samen hierin weer in een positievere spiraal te komen.
Schroom dan niet om contact op te nemen!
